Sözcüğün Yapısı A) Basit Sözcükler (Sözcük kökü, sözcük kökü + çekim eki) B) Türemiş Sözcükler (Sözcük kökü + yapım eki) C) Birleşik Sözcükler (Sözcük + sözcük) Ekler I. Çekim Ekler A. İsim Çekim Ekleri 1) Hal Ekleri 2) İlgi Ekleri 3) İyelik Ekleri 4) Eşitlik Eki 5) Vasıta Eki 6) Çoğul Eki 7) Soru Eki 8) Ek Eylem B. Fiil Çekim Ekleri 1) Zaman ve Şekil (Kip) Ekleri 2) Şahıs Ekleri 3) Soru Eki 4) Ek Eylem II. Yapım Ekleri 1) İsimden isim yapan ekler 2) İsimden fiil yapan ekler 3) Fiilden fiil yapan ekler 4) Fiilden isim yapan ekler KÖK Bir sözcüğün bütün ekleri çıkarıldıktan sonra geriye kalan anlamlı en küçük parçasına kök denir. Sözcüğün yapım ve çekim eki olmamış halidir. Sözcüklerin kökleri “isim ve fiil” olmak üzere iki türlüdür: İsim kök: vatan-daşlık, yol-cular, bir-ikimleri, eş-itsizlik, yaş-antı, baş-langıç Fiil kök: gül-dürü, dur-aklatma, an-ıt, seç-imler, al-gılayıp, kır-ılmalar Ortak kök: Hem isim hem fiil kökü olarak kullanılan köklere denir. Atalarımız Orta Asya’dan Anadolu’ya göçmüş. (fiil) Doğu’dan Batı’ya büyük göçler yaşanıyor. (isim) Çocuk boyalarını kaybetmiş. Evini sarıya boyamış. Ağrı / ağrı, boya / boya, damla / damla, sıva / sıva, savaş / savaş, barış / barış… UYARI: Yazılışları aynı anlamları farklı olan kelimelerle karıştırılmamalı. Bunlar ortak kök olmaz. Sesteş olur. İki yanı ağaçlık bir yoldu. Tarladaki zararlı otları yoldu. Okuldaki öğrenciler taşkınlık çıkardı. Yürüdüğümüz yol çok taşlıydı. Gül / gül, yol / yol, yaz / yaz, ü Bir sözcüğün kökünü bulurken onun, sözcüğün bütünüyle anlamca ilgili olduğuna dikkat edilmelidir. Dağıttı = kökü (dağıt-) Kazanmış = kökü (kazan-) Uykucu = kökü (uyu-) Bulutsuzluk = kökü (bulut-) GÖVDE Sözcüğün en az bir yapım eki almış hali. Göz+cü, ara+cı, bak+ış, an+ıt… EK Sözcüklerden yeni sözcükler oluşturan veya sözcüklere cümlede değişik görevler ve anlamlar yükleyen ses gruplarına “ek” denir. Ekler, sözcüklerde meydan getirdikleri değişikliklere göre adlandırılırlar. A) ÇEKİM EKLERİ Ø Sözcüğün yapısını değiştirmezler. Ø Sözcüğün anlamını değiştirmezler. Ø Sözcüğün cümle içindeki görevini belirlerler. İsim soylu sözcüklere ve fiillere getirilmelerine göre ikiye ayrılırlar: A. İSİM ÇEKİM EKLERİ 1) Hâl (Durum) Ekleri Belirtme (Yükleme) Durumu: (-i) hâl eki (-ı, -i, -u, -ü) Eylem ifade eden sözcüklere sorulan (neyi, kimi?) sorularına cevap verir. Sorular-ı çözünce konuy-u anladım. At-ı alan Üsküdar’-ı geçti. Ömrün-ü boş işlerle geçirme. Ömer’i yanımızda görmek istiyoruz. Yaklaşma (Yönelme) Durumu: (-e) hâl eki (-a, -e) Eylem ifade eden sözcüklere sorulan (nereye, neye, kime?) sorularına cevap verir. Düşüncelerimizi yazıya dökmeliyiz. (neye?) Okula kadar beraber gidelim. (nereye?) Gelince sana söyleyeceklerim var. (kime?) Kitapların-a gösterdiği özen-i biz-e göstermez. (neye?, neyi? kime?) Bu işi ancak haftay-a bitirebiliriz. (zaman) Akşam-a parkta buluşalım. (zaman) UYARI: İkileme kuran yönelme durum eki “-e, -a” bağ-fiil yapan “-e, -a” ekiyle karıştırılmamalıdır. Çocuklar gül-e oynay-a bahçeye çıktılar. Onlar yan yan-a oturuyorlardı. ü “-e” hal eki ikileme kurabilir: Onunla bir an göz göz-e geldik. Güreşte baş-a baş kaldılar. Bulunma Durumu: (-de) hâl eki (-de, -da, -te, -ta) Eylem ifade eden sözcüklere sorulan (nerede, neyde, kimde?) sorularına cevap verir. Gazete-de çıkan haberler-e pek güvenmezdi. (neyde?) Bardak-ta biraz su kalmış. (neyde? Masa-da bıraktığın elbisey-i hemen al. (nerede? Fotoğraf makinesi annemde kalmış. (kimde?) Sokak-ta-ki kavgayı kimse ayırmıyor. İlkbahar-da tüm ağaçlar çiçek açar. (zaman) Seni iki saattir ayak-ta bekliyorum. (durum) ü “-de” hal eki ikileme kurabilir: Onunla ara-da sıra-da sahile ineriz. ü “-de” hal eki yapım eki olarak kullanılabilir: Bu sınıfın göz-de öğrencisiydi. Söz-de soykırım iddiaları yeninden ortaya çıktı. Ayrılma, Çıkma, Kopma Durumu: (-den) hâl eki (-den, -dan, -ten, -tan) Eylem ifade eden sözcüklere sorulan (neyden, nereden, kimden?) sorularına cevap verir. Yol-dan geçenleri takip etti. (nereden?) İhtiyar, çocuklar-dan yardım istedi. (kimden?) Dün okuduğu roman-dan bahsettik. (neyden?) Sabah-tan yola çıkmalıyız. (zaman) Çocuk ani-den yola çıktı. (durum) Dün akşam heyecan-dan uyuyamadım. (zarf) ü “-den” hâl eki yapım eki görevinde kullanılabilir: Sıra-dan eserleri okuyarak zaman kaybetmem. Su-dan bahanelerle pikniği erteledi. İstanbul’a uzak-tan akrabalarım geldi. ü “-den” hâl eki tamlayan ekinin yerini tutarak isim tamlaması kurabilir. Çadırlar-dan bir-i dün yanmıştı. Gruptakiler-den hiçbir-i kararı beğenmedi. Öğrenciler-den bir-i tahtayı sildi. ü İkileme kurabilir. Hastamız gün-den güne iyileşiyor. 2. İlgi (Tamlayan) Eki İsim tamlamalarında tamlayan durumundaki isim soylu sözcüğe getirilen “-(n)ın, -in, -un, -ün, -im” ekleridir. Bu ekler tamlayan ile tamlanan arasında anlam ilişkisi oluşturur. İsim tamlaması kurar. Hafta sonu evin bahçesini temizleyeceğiz. Onun burada işi yok. Takım sonun başlangıcını yaşıyordu. Yaşamımızda kültürün etkisi büyüktür. UYARI: Tamlayan eki, “ben ve biz” kişi adıllarına geldiğinde “-im” şeklinde yazılır. Bu bizim şarkımız. Kırmızı boyalı ev benim evim. ü Adıllara gelerek ilgeç grubu oluşturur. Senin için geldik bu koca şehre. Onun gibi azimli olmalısın. Sizin kadar çalışkan olanını görmedim. ü Adılları ve adları eylemlere bağlar. Bu kitap senin olsun. Büyük ödül Ahmet’in oldu. Bu sen kupa bizim olacak. UYARI: İlgi eki, yazılışı bu eke benzeyen diğer eklerle karıştırılmamalı. İyelik ekleriyle karıştırılmamalıdır. Kalemin ucu kırılmış. Kalemin çok güzelmiş. Bu listede adın okunmadı. Buraya geldiğimizde gözün başka bir şey görmüyor. Takımın bu sene de şampiyon olamadı. Görüldüğü gibi bu cümlelerde isim tamlaması yok. Başkasına aitlik var. Yapım ekleriyle karıştırılmamalıdır. Bugün bir yığın işim var. Ekeylemle karıştırılmamalıdır. Bu çocuklar bizim. Kırmızı kaplı defter onun. Bütün bu çiçekler sizin. 3. İyelik (Tamlanan) Eki İsim soylu sözcüklere gelerek onların kime veya neye ait olduğunu belirten eklerdir. Ünsüzle ve ünlüyle biten bir sözcüğe geldiğinde iyelik ekleri şu şekilde karşımıza çıkar: defter-im 1. tekil kişi iyelik eki araba-m defter-in 2. tekil kişi iyelik eki araba-n defter-i 3. tekil kişi iyelik eki araba-sı defter-imiz 1. çoğul kişi eki araba-mız defter-iniz 2. çoğul kişi eki araba-nız defter-leri 3. çoğul kişi eki araba-lar Bu gece şehrin sokakları bomboştu. Benim kararlarıma uymalısınız. Çocukların sorularını yanıtladı. Kuyruğu kapıya sıkışmış. Havuzun kenarına oturduk. Yüreğim sizin sevginizle dolu, diyordu annesi. UYARI: Şahıs zamirleri kesinlikle iyelik eki almaz. Benim, senin, onun (Bunlar ilgi ekidir.) UYARI: İyelik ekleri benzer eklerle karıştırılmamalıdır. İyelik ekleriyle şahıs ekleri karıştırılmamalıdır. İyelik ekleri isimlere, şahıs ekleri fiillere gelir. Ahmaktan şiddetle kaçın. Söylediğim kitapları okuyunuz. Üçüncü tekil kişi iyelik eki (-i, -ı, -u, -ü) ile hâl eki olan (-i, -ı, -u, -ü) birbiriyle karıştırılmamalıdır. İçi boş fikirler-i çöpe atalım. (neyi?) Fikirler-i hepimizi şaşırttı. (kimin?) Defter-i dün okulda kalmış. Defter-i bu masanın altında buldum. Dostlar-ı on-u yalnız bırakmışlar. (kimin ve kimi?) Bazı iyelik ekleri ekeylem kişi ekleriyle karıştırılmamalıdır. Hasan Bey benim avukat-ım-dır. (kimin?) Ben on yıldır avukat-ım. (kimin? Sorusuna cevap veremiyor.) Bu olanlar senin suç-un. Bu olanlardan sen suçlus-un. 4. Eşitlik Eki (-ce, -ca, -çe, -ça) Sözcüğe farklı anlam özellikleri katar. O çocukça davranıyordu. (gibi) Sınıfta sessizce oturuyorlar. (şekilde) Sence bu durumda ne yapmalıyım? (görecelik) Okulca hafta sonu pikniğe gideceğiz. (birliktelik) Bakanlıkça şu kararlar alındı. (tarafından) Çocuk boyca diğerinden üstündü. (yönüyle, bakımından) Aylarca gezindim, yıkık ve şaşkın. (boyu, süresince) Elinde kalınca bir sopa vardı. (küçültme) 5. Vasıta Eki (-le, -la) Cümleye çeşitli anlam ilgileri katar: İzmir’e trenle gitmişler. (vasıta, araç) Çarşıya annesiyle gitti. (birliktelik) Sınavı heyecanla bekliyor. (durum) Kışın gelmesiyle göçmen kuşlar gözden kayboldu. (zaman) Çocuğun ağlamasıyla annesi yerinden kalktı. (sebep) 6. Çoğul Eki (-ler, -lar) Eklendiği sözcüklere çokluk anlamı katar. Yapraklar yavaş yavaş dökülüyor. Bu çiçekler gerçekten çok güzel. UYARI: “-ler, -lar” eki “-gil” ekinin yerini tutarak aile adı oluşturur. Bu durumda bu ekler yapım eki olur. Yazım kuralı gereği kesme işaretiyle ayrılmaz. Hasanlar tatile çıkmışlar. Ayşeler bu akşam bize gelecekler. Eklendiği sözcüklere başka anlamlar da katar: Dünyaları kazansa gözü doymaz. (abartma) Selim Bey’ler henüz gelmedi. (saygı) Fuzuli’ler, Baki’ler kolay yetişmiyor. (benzerleri, gibi) 7. Soru Eki (mı, mi, mu, mü) Bu ek kendisinden önceki sözcükten ayrı yazılır. Adlara gelerek cümleye soru anlamı katar. Kendisinden sonra gelen ekler ise bitişik yazılır. Dünden beri yorgun musun? Cümleye çeşitli anlam ilgileri de katar: Bunu da mı yapacaktın! (şaşırma) Zavallı mı zavallı bir adam. (pekiştirme) 8. Ekeylem (-dı, -mış, -se, -dır) İsimlere gelerek onları yüklem yapar. Program çok güzeldi. (ekeylemin –di’li geçmiş zaman kip eki) Onlar bu konuda iyiymiş. (ekeylemin –miş’li geçmiş zaman kip eki) Hastaysan yarın okula gelme. (ekeylemin şart kip eki) Orada havalar yağmurludur. (ekeylemin geniş zaman eki) B. FİİL ÇEKİM EKLERİ Fiillere eklenen çekim ekleridir. Fiilleri kişi, zaman ve şekil bakımından gösteren eklerdir. 1) Zaman ve Şekil (Kip) Ekleri a) Haber Kipleri b) Dilek Kipleri 2. Şahıs (Kişi) Ekleri Eylemlere kip eklerinden sonra gelerek eylemiş kimin yaptığını gösteren eklerdir. 3. Soru Eki Eylemlerin sonuna gelerek cümleye soru anlamı katar: Yarın arkadaşlarla buluşalım mı? Cümleye değişik anlam ilgileri katar: Buraya geldi mi beni ara. (zaman) Düzenli çalıştı mı sınavı kazanır. (şart, koşul) Adam birden karşıma çıkmasın mı! (şaşma) 4. Ekeylem Ekeylem ile birlikte kullanılan kip ekleri, eylemlere geldiğinde birleşik zamanlı eylem oluşturur ve bu kullanımlarıyla fiil çekim eki olur. II. YAPIM EKLERİ Eklendiği sözcüğün anlamını ve yapısını değiştiren eklerdir. Yapım ekleri köklerden yeni kelimeler türetmeye yarar. Yapım eki almış sözcükle o sözcüğün kökü arasında mutlaka anlam ilişkisi vardır. Dolayısıyla yapım eklerini bulabilmek için sözcüklerin köklerini iyi belirlemek gerekmektedir. 1. İsimden İsim Yapım Ekleri -lı, (-li, -lü, -lu) : düşünce-li, süt-lü, akıl-lı, ot-lu -lık, (-lik, -lük, -luk) : genç-lik, çöp-lük, ayakkabı-lık, kol-luk -sız, (-siz, -sız, -suz, -süz) : güç-süz, ev-siz, duygu-suz, tat-sız -cı, (-ci, -cı, -cu, -cü): aş-çı, iz-ci, ön-cü, odun-cu -cık, (-cik, -cuk, -cük) : kitap-çık, küçük-cük, minik-cik, -daş, (-deş,) : vatan-daş, kar-deş, meslek-taş 2. İsimden Fiil Yapım Ekleri -le, (-la) : su-la, ek-le, bağ-la, yol-la, baş-la, karşı-la -al, (-el) : az-al-, yön-el, dar-al, çok-al, düz-el -l : sivri-l, kısa-l, ince-l, doğru-l, küçk-l -a, (-e) : yaş-a, kan-a, boş-a, tür-e, tün-e, -ar, (-er) : ak-ar, boz-ar, sarı-ar, yeş-er, kara-r -ık (-ik, -ük) : bir-ik, aç-ık, göz-ük, -da, (-de,) : fısı-da, gürül-de, çoğıl-da, ışıl-da 3. Fiilden İsim Yapım Ekleri -ım, (-ım, -um, -üm) : öl-üm, bak-ım, seç-im, yut-um, say-ım -ı, (-i, -u, -ü) : yap-ı, öl-ü, yet-i, kok-u -gı, (-gi, -gu, -gü) : sil-gi, at-(g)ı, bil-gi, gör-gü, bul-gu -gın, (-gin, -gun, -gün) : yan-gın, bil-gin, kes-kin, ol-gun, öl-gün -ık, (-ik, -uk, -ük) : kes-ik, yık-ık, sök-ük, boz-uk -r, (-ır, -ir, -ur, -ür) : gel-ir, oku-r, düşün-ür, Ø Fiilimsi ekleri de fiilden isim yapım ekleridir: -me, -ma / -mek, -mak / -ış, -iş -an, -ası, -mez, -ar, -dik, -ecek, -miş 4. Fiilden Fiil Yapım Ekleri -t, (-ıt, -it, -ut, -üt) : oku-t-, uza-t-, yürü-t-, uyu-t-, kızar-t- -l, (-ıl, -il, -ul, -ül) : ver-il-, at-ıl-, süz-ül-, boz-ul-, aç-ıl- -ış, (-iş, -uş, -üş) : bak-ış-, at-ış-, öt-üş-, gör-üş-, gel-iş- -n, (-in, -un, -ün) : sev-in-, taşı-n-, gör-ün-, tara-n, -dır, (-dir, -tır, -tir) : yap-tır-, bin-dir-, kon-dur-, al-dır-, -r, (-ır, -ir, -ur, -ür) : kaç-ır-, uç-ur-, piş-ir-, çık-ar, iç-ir- YAPISINA GÖRE SÖZCÜKLER Sözcükler yapısına göre üçe ayrılır: I. Basit Sözcükler II. Türemiş Sözcükler III. Birleşik Sözcükler BASİT SÖZCÜKLER Yapım eki almamış sözcüklere basit sözcük denir. Sadece çekim eki alan sözcükler de basit sözcüklerdir. TÜREMİŞ SÖZCÜKLER İsim ya da fiil köklerine yapım eki getirilerek oluşturulan sözcüklere türemiş sözcük denir. BİRLEŞİK SÖZCÜKLER Birden fazla sözcüğün bir araya gelerek tek bir kavramı karşılayacak şekilde oluşturduğu sözcüklere birleşik sözcük denir. A) BİRLEŞİK İSİM Birden fazla sözcüğün birleşerek tek bir isim olarak kullanılmasıyla oluşan sözcüklerdir. Birleşik isimler her zaman birleşik yazılır. B) BİRLEŞİK SIFAT İki sözcüğün bir araya gelmesiyle oluşan, sıfat görevinde kullanılan sözcüklerdir. a) Anlamca kaynaşmış birleşik sıfatlar b) Kurallı birleşik sıfatlar C) BİRLEŞİK FİİL Birden fazla sözcüğün bir araya gelerek oluşturduğu fiillerdir. Birleşik fiiller oluşturulma biçimlerine göre üçe ayrılır. a) Yardımcı Eylemle Yapılan Birleşik Fiil İsim soylu bir sözcüğün yardımcı bir fiille (olmak, etmek, eylemek, kılmak, buyurmak) bir araya gelerek oluşturduğu birleşik fiildir. b) Kurallı Birleşik Fiil İki fiilin belli kurallarla bir araya gelmesiyle oluşur. 1. Yeterlik Fiili (fiil+ebilmek) Cümleye bir işi yapabilme, bir işi yapmaya gücü yetme anlamı katar. 2. Tezlik Fiili (fiil+ivermek) Cümlede bildirilen fiilin acele, çabuk bir biçimde gerçekleştiğini ifade eder. 3. Yaklaşma Fiili (fiil+eyazmak) Cümlede bildirilen fiilin gerçekleşmeye yaklaştığını ama gerçekleşmediğini ifade eder. Yani cümleye “az kalsın”, “neredeyse” anlamı katar. Yaklaşma birleşik fiili günümüz Türkçesinde sık kullanılmamaktadır. 4. Sürerlik Fiili (fiil+ekalmak, edurmak, egelmek) Cümlede bildirilen fiilin devamlı bir şekilde yapılmakta olduğunu ifade eder. c) Anlamca Kaynaşmış Birleşik Fiil Bir veya birden fazla ismin bir fiille bir araya gelmesiyle oluşan birleşik fiildir. Bu birleşik fiillerde bulunan fiiller gerçek anlamından uzaklaşır, diğer sözcüklerde kaynaşarak yeni bir fiili karşılar. Arkadaşım öğretmenden söz istedi. Ø Deyim halinde olanlar da vardır.